历代帝王庙满文碑刻考述

关 康

(中国历史研究院 近代史研究所，北京 100101)

北京历代帝王庙坐落于阜城门大街，是明清两代供奉祭祀古代君主及从祀名臣之所。庙内存有雍正、乾隆两朝的满文御制石碑三通，其碑文对研究清代帝王庙的建制沿革、祭祀对象的改变，以及雍乾时期满文的变化具有重要参考价值。

一、历代帝王庙建置沿革

洪武六年(1373年)，明太祖在南京建帝王庙。成祖迁都北京后，在郊坛附祭，后移至紫禁城文华殿，其制不崇。嘉靖九年(1530年)，大臣建议在北京修建独立的帝王庙，工部选中阜城门内保安寺旧址，次年竣工，“厥后春秋遣大臣祭”。[1]181至此，北京方有真正意义上的帝王庙，其祭祀对象包括三皇五帝、三代令主、汉高祖、唐太宗、宋太祖、元世祖等16人。明世宗时撤祀元世祖。

虽然清代帝王庙经历多次修缮，但建筑格局仅有三处变化。第一，新建御制碑及碑亭；[2]125第二，正殿景德崇圣之殿仿照孔庙大成殿用黄琉璃瓦；[3]655:334第三，在西路修建一座关帝庙。

光绪朝《钦定大清会典事例》详细记载帝王庙的建筑格局：

庙门三间，左右门各一，前石梁三。景德门五间，崇基石栏，前后三出陛，中十有一级，左右各九级。左右门各一。景德崇圣殿九间，重檐崇基，石栏南三出陛，中十有三级，左右各十有一级，东西一出陛，各十有二级。东西庑各七间，一出陛，均八级。庑前燎炉各一。殿后祭器库五间南向，殿东西碑亭四。景德门外东神库三间南向，神厨三间，宰牲亭三间，均西向。井亭一，四面间以朱棂，北向。垣一重，门一，西向。西遣官房五间。斋宿房前后各五间。庙门内东南钟楼一座。围垣周一百八十六丈三尺八寸。庙门外东西下马牌各一，景德街牌坊各一。[4]865:40

民国时期，祭祀取消，帝王庙被长期挪作他用。中华人民共和国成立后，帝王庙成为北京159中学校园。2000年，学校迁出，帝王庙得以修复。与昔日相比，北京历代帝王庙除景德街牌坊已经拆除外，其他建筑群整体格局保存完好。

帝王庙有御制碑四通，分别是雍正十一年(1773年)《历代帝王庙碑》、乾隆二十九年(1764年)《重修历代帝王庙碑》、乾隆五十年(1785年)《祭历代帝王庙礼成记碑》，以及一通无字碑。

二、雍正十一年《历代帝王庙碑》

《历代帝王庙碑》位于景德崇圣殿东南，首题“历代帝王庙碑文”(满文为jalan jalan i han sei miyoo i bei bithe)，通高7.53米，螭首龟趺。碑阳刻满汉文《历代帝王庙碑》碑文，阴刻乾隆五十年(1785年)汉文《历代帝王庙礼成述事》。阳面碑额刻汉文篆书“历代帝王庙碑”，无满文。

碑文左满右汉，汉文12行，526字。全文如下：

历代帝王庙碑文

历代帝王崇祀之制，肇于唐天宝七载，始置庙京城，止及三代以前而已。明洪武六年，始于金陵立庙。嘉靖十年，乃建于京师阜城门内。当明初定制时，议礼之臣不能通知大体，崇祀祗创业之君，从祀惟开国之臣。自兹以后阙焉。我皇考圣祖仁皇帝大公之道，折衷百代，深惟祀典之宜修。康熈六十一年，特颁谕旨，命廷臣详悉从容确议具奏。逮朕绍绪之初，廷议始上。旧崇祀帝王二十一位，今增一百四十三位；旧从祀功臣三十九人，今增四十人。朕遵奉先志，重书牌位，诹吉入庙，行祭告之礼。仰惟圣祖皇帝用意之厚，立论之正，敻乎不可及也。夫三代以上，若夏启之能敬承，殷之太甲、太戊、武丁，周之成王、康王、宣王，颂美诗书，光耀史牒。三代以下英君哲后，或继世而生，则德教累洽；或间世而出，则谟烈重光。胥能致海宇之乂安，跻斯民于康阜。嘉言传于信史，善政式为良规。至凡蒙业守成之主，即或运会各殊，屯亨不一，苟无闻于失德，咸帝命所宠绥。爰及历代名臣，亦皆川岳钟灵，为时辅佐，功在社稷。德协股肱，比诸从龙之彦何多让焉？而尚论未详明，禋久旷其为缺略也大矣。夫钦崇往哲，景企前徽，明德可怀，羹墻兴慕，睠流风之所被，洵历世而勿谖。若乃扩追远之鸿规，破拘虚之臆见，自非忠厚立心，宽仁为量，卓识超于千古，盛德冠于百王，未有能论及此者。典礼修明，有待今日。然则圣祖皇帝之重加厘定，公当周详，诚千万世莫及之仁心，而千万世不易之定论也。庙貌旣新，叙述本末，镌于青珉，用昭示久远焉。

雍正十一年十月。(1)中国国家图书馆藏《历代帝王庙碑》，拓片编号：北京414。

满文12行，549字。全文如下：

jalan jalan i han sei miyoo i bei bithe

jalan jalan i han sebe wesihuleme wecere kooli, tang gurun ci deribufi, tiyan boo i nadaci aniya ging hecen de miyoo ilibuha gojime, ilan jalan i onggolongge teile bihe, ming gurun i hūng u i ningguci aniya, neneme gin ling nibade miyoo ilibuha, giya jing ni juwanci aniya teni ging hecen i elgiyen i mutehe dukai dolo ilibuha, ming gurun i tuktan kooli toktobure fun i dorolon be gisurehe ambasa, amba doro be hafu seme mutehekū ofi, wesihuleme wecebuhengge damu fukjin doro be ilibuha ejete, adabufi wecebuhengge damu gurun be neihe ambasa teile bihe, tereci gūwa be dabuha ba akū, mini han ama šengdzu gosin hūwangdi, amba tondoi doro be jafafi, tanggū jalan be dulimbai lashalame, ere wecere kooli be dasaci acambi seme šumilame gūnifi, elhe taifin i ninju emuci aniya, cohotoi hese wasimbufi, dolo bisire ambasa be akūmbume narhūšame elhe nuhan i kimcime gisurefi wesimbu seme afabuha bihe, bi doro be siraha manggi, ambasa teni gisurefi, neneme wesihuleme wecere di wang orin emu soorin bihe, te emu tanggū dehi ilan soorin nonggiki, neneme adabufi wecere gungge amban gūsin uyun niyalma bihe, te dehi niyalma nonggiki seme wesimbuhede, bi enduringge gūnin de gingguleme acabume, dasame soorin i pai arabufi, inenggi be sonjofi miyoo de dosimbufi dorolon be yabubume alame wecehe, gingguleme gūnici šengdzu hūwangdi gūnin baitalahangge jiramin, leolen ilibuhangge tob, colgoropi haminaci ojorongge waka, te bicibe ilan jalan ci wesihun, hiya gurun i ki gingguleme alime mutehe, yen gurun i tai giya, tai u, u ding, jeo gurun ceng wang, k’ang wang, ši šu bithede saišame maktaha, suduri dangsede gehun eldekebi, ilan jalan ci ebsi genggiyen mergen ejete, ememungge jalan sirame banjifi, gosin tacihiyan nurhūme selgiyebuhe, ememungge jalan giyalame tucifi, bodogon gung dabkūrilame eldembuhe gemu mederi dorgi be necin elhe obume, geren irgen be taifin elgiyen de isibume mutefi, sain gisun enteheme suduri de ulame, ferguwecuke dasan tuwafi wesihun kooli banjinahabi, tereci yaya doro be sirafi šanggaha be tuwakiyaha ejete, udu teisulebuhe forgon meni meni encu, facuhūn taifin adali akū bicibe, unenggi erdemu be ufaraha ba akū oci, gemu abkai hesei dosholome gosihangge kai, jai jalan jalan i gebungge amban, inu gemu alin birai ferguwecun isaha, jalan de aisilame wehiyeme, gung še ji de isinaha, erdemu gala bethei gese amban ohobi, fukjin doro be neihe ambasa de duibuleci, umai eberi ba akū bime, amcame leolere de isinahakū, iletuleme wecere de dosimbuhakūngge ambula oihorilafi melebuhebi, julgei mergese be wesihuleme tukiyeme nenehe yabun be amcame kimciha de, genggiyen erdemu umesi saišacuka, uthai sabuha gese buyeme gūnimbi, sulaha kooli i simebuhe be tuwaha de, yargiyan i umesi goidatala onggome muterakū, aikabade urhu isheliyen i buya gūnin be ashūfi, amcame saišara amba dorolon be badarambure ohode, mujilen tondo jiramin, funiyagan onco gosingga, genggiyen ulhisu minggan julge ci colgoroko, wesihun erdemu tanggū wang be dulekengge waka oci, ede isibume leoleme muterakū, kooli dorolon i dasabufi getuken ohongge, te i forgon dabala, erebe tuwaha de šengdzu hūwangdi i dasame kimcifi toktobuhangge, tondo giyangga jakanjame akūnahabi, yargiyan i minggan tumen jalan otolo amcame muterakū gosingga mujilen, minggan tumen jalan jalan otolo halaci ojorakū toktoho leolen, uttu ofi, miyoo i arbun be icemleme weilebufi, da turgun be tucibume arafi, bei wehe de samsulafi, enteheme goidame iletuleme tuwabuha.

hūwaliyasun tob i juwan emuci aniya juwan biyai

汉文碑文见于《钦定日下旧闻考》，但“我皇考圣祖仁皇帝大公之道”被写作“我皇考圣祖仁皇帝秉大公之道”[5]51:816。该句满文为amba tondoi doro be jafafi，其中jafafi对应“秉”，与《钦定日下旧闻考》语义相同。因此，该句多一“秉”字为宜。

比较满汉两版碑文，文义无别，但有以下几点值得注意：

首先，在首题满文jalan jalan i han sei miyoo i bei bithe及正文第一句jalan jalan i han sebe wesihuleme wecere kooli中，han se的使用不规范。根据满语元音和谐律，阳性词han的复数词缀应为阳性复数词缀-sa，但碑文使用阴性词复数词尾-se。御制碑文撰写、翻译、镌刻时，大臣与工匠必慎之又慎，但首题与第一句即有此用法，疑非鲁鱼亥豕，恐与满语的元音和谐律不严格、清初文法粗疏有关。

其次，碑文撰写于雍正后期，此时尚未推行新清语，故碑文中旧词汇俯拾皆是。一是音译汉语词，如，miyoo“庙”、še ji“社稷”。一是满汉混合词，如，ging hecen，其中ging为音译汉语“京”，hecen为满语固有词“城”，两词皆见于明代的《女真译语》，[6]2是历史悠久的词语。bei wehe“碑文”、ši šu bithe“诗书”亦同此例。

再次，满文bei wehe de samsulafi“镌于青珉”中的samsulafi，语义为“在金、银、铁等物上錾刻花纹”(2)中央民族大学藏清刻本《御制清文鉴》卷17。，其他碑刻则多用folombi，语义为“在金、银、铁、木等物上雕刻花纹”(3)中央民族大学藏清刻本《御制清文鉴》卷17。。两词语义基本一致，但以笔者所见，北京地区满文碑刻中samsulambi极少出现。

此外，满文碑文将反问句“何多让焉”翻译为陈述句umai eberi ba akū，二者语气有别。此类差异在其他满文碑刻中多见。

碑文记述增加奉祀帝王神位的原委。清甫入关，即将明太祖神位移入帝王庙，以示尊重胜朝之意。[7]5:64顺治二年(1645年)，礼部以“当日宋之天下，辽金分统南北之天下也”，辽金君臣不应缺祭，奏准增补辽太祖、金太祖、金世宗、元世祖。[7]15:130顺治十七年(1660年)，准山东道监察御史顾如华疏，以辽金元三朝太祖“原未混一天下，且其行事亦不及诸帝王”，停止祭祀，并增加商中宗、周成王、汉文帝、明孝宗等七位守成谊主。[7]136:1050康熙六十年(1721年)四月，清圣祖发布上谕，称“书生辈但知讥评往事，前代帝王虽无过失，亦必刻意指摘，论列短长，全无公是公非”，导致很多重要君臣空缺，而且清朝继承历代王朝正统，“后之君天下者继其统绪，即当崇其祀典”，所以要求将无道、被弑、亡国以外君主全部入庙崇祀。[8]292:838当月，清圣祖又下令撤出昏君明神宗、世宗、光宗、熹宗，增加崇祯。[8]297:878不过，此事尚未议定，清圣祖即驾崩。次年十二月，礼部上奏新的祭祀名单，增加帝王143人，功臣40人，登基不久的清世宗立即准奏。[9]2:53

十一年后，清世宗在帝王庙立碑，解释当初增祀的原因。清世宗指责明朝虽有创立帝王庙之功，但仅以有限的开国君臣入祀，格局过于狭隘，很多守成之主功绩不在开国者之下，都应该列入祭祀。即便没有特别功绩，君主命运各有不同，“苟无闻于失德，咸帝命所宠绥”，因此，更多帝王一律入祀之举“代扩追远之鸿规，破拘虚之臆见”。清世宗将以上改革归因于清圣祖的卓识和盛德。

三、乾隆二十九年《重修历代帝王庙碑》

《重修历代帝王庙碑》，位于景德崇圣殿西南，首题“重修历代帝王庙碑文”(满文为dahūme dasatame weilebuhe jalan jalan i han sai juktehen i eldengge wehei bithe)，通高6米，螭首龟趺。碑阳刻满汉文《重修历代帝王庙碑》，阴刻汉文《历代帝王庙瞻礼诗》。碑额阳面刻汉文篆书“御制”和满文篆书han i araha bei。

碑文左满右汉。汉文21行，586字，全文如下：

重修历代帝王庙碑文

历代帝王之祀，其准古迁庙，观德遗意而推而放之者欤？《书》曰：七世之庙可以观德。疏家以谓世祧者迭迁，德盛者弗毁，盖就一朝为言。而《周礼》郑氏四类注称：三王、五帝、九皇、六十四氏咸祀之。《繁露》引为自近溯远之明证。斯正合食所权舆？然汉魏已来，有司具仪，率求之肇迹，建都而不闻立庙。洎唐迄明，庙立而代以专祀，开创为常，其制又缺焉未备。我皇祖圣祖仁皇帝康熙六十一年勅谕礼官增祀，茍非失德、失器，即蒙业、守成者皆得与飨。我皇考世宗宪皇帝丕缵先型，详定位次，临御伊始，亲诣视成，着于奎文者綦悉。间考旧史所纪，并创守难易之辨，尠有折衷定论。以是对扬曩昔所为、法施于民者，不克兼既其实，独斤斤于殿、于门、于坊具颜之曰景德，景德焉尔。德故若是，其偏而不举耶？寅惟祖宗，懋敬厥德，咸秩孔脩。观法之所存，即知戒之所，寓义至深远。大雅不云乎：天难忱斯，不易维王。召公奭迪王，祈天永命。一则云监于有夏，再则云监于有殷。寖假入庙，而征统系，由百世之后，等百世之王。一自昭代，概之皆名之为胜国，有不深厪夫屋与墟之儆，而怵惕动容者哉？颐于其间历选列辟，若稽古之化，浃烝人治，光往牒者，罔不穆穆棣棣，式在几筵。崇异代同堂之报，故于世数之迁，而得其示戒于无形。抑于世数之屡迁而不迁，而得其垂法于有永。稔乎此者，观德之意愈以睪然而兴矣。庙自雍正癸丑缮葺，距今且三十载。爰以乾隆壬午，出内帑金庀而饬之。故事瓴甋，甃以纯绿，兹特易盖正殿黄瓦，用昭舃奕。工告讫功，适届甲申季春吉祀，祇承家法，躬荐新宫。已为长律述事，揭言其大指。会所司请制文，并锲诸碑，复详阐之如此。

乾隆二十有九年嵗在甲申季春月吉御制并书。(4)中国国家图书馆藏《历代帝王庙碑》，拓片编号：北京410。

满文22行，667字，全文如下：

dahūme dasatame weilebuhe jalan jalan i han sai juktehen i eldengge wehei bithe

jalan jalan i han sai wecen serengge, julgeci sulaha erdemu be tuwame juktehen i enduri nikebun be guribuhe gūnin be songkolome badarambufi alhūdarangge wakao, dasan i nomun de nadan jalan i juktehen de erdemu be tuwaci ombi sehebe, sume giyangnara ursei gisun, jalan bodome guribuci acarangge be siran siran i guribumbi, erdemu wesihun ningge be halarakū sehebi, ere cohome emu gurun be dahame gisurehengge, jeo gurun i dorolon i bithe i duin dursulen i wecen be jang k’ang ceng ni suhe bade, ilan han sunja hūwangdi uyun ejen ninju duin ejete be gemu wecembi sehebe, šajingga nomun i narhūngga suhen de yarume gaifi hancingga ci gorongge be kimcire iletu temgetu obuhangge, ere yargiyan i acabufi wecere da deribun kai, tuttu seme, han gurun, wei gurun ci ebsi baita de afaha hafasa, dorolon be gisurere de, urui fukjin doro be neihe, gemungge hecen be toktobuha babe baicame, umai juktehen ilibuha ba akū, tang gurun ci ming gurun de isitala, juktehen ilibucibe, jalan tome damu fukjin doro neihe han sabe wecere be an obuhangge, terei kooli geli eden dadun yongkiyahakūbi, han mafa šengdzu gosin hūwangdi elhe taifin i ninju emuci aniya, dorolon i jurgan i ambasa de hese wasimbufi, nonggime juktebure de damu erdemu ufaraha gurun ufarahangge ci tulgiyen, doro be sirafi šanggaha be tuwakiyahangge ci aname, gemu emu adali dosimbufi juktehebi, han ama šidzung temgetulehe hūwangdi nenehe doro be gingguleme songkolome, enduri nikebun i jergi ilhi be kimcime toktobufi, soorin de tehe tuktan fonde, juktehen weileme šanggaha doroi beye genehe babe han i araha eldengge wehei bithede narhūšame tucibuhebi, fe suduri bithede ejehengge be kimcici, fukjin neire šanggaha be tuwakiyara mangga ja be ilgahangge, dulimba be lashalara toktoho leolen umesi tongga, ereni nenehe julgei han sai kooli toktobufi, irgese de isibuha babe iletuleme tucibuhengge, terei yargiyan be akūmbume mutehekū bime, damu deyen, duka, camhan i iletulehen be memereme gemu iletulehe erdemu, iletulehe erdemu seme arahabi, erdemu yala damu ede canggi baktambuhabio, gingguleme gūnici, šengdzu šidzung, erdemu be sithūme gingguleme,eiten wecen be yooni giyan fiyan i obuha be dahame, kooli bisire babe tuwahade, uthai targacun bisire babe bahafi saci ombi, gūnin umesi šumin goro kai, amba šunggiya te abka de akdaci mangga, han ojorongge ja akū sehebi, šoo gung ši, han be yarhūdame abka de enteheme hese be baire de, ujude oci hiya gurun be bulekušekini, sirame oci, yen gurun be bulekušekini sehebi, aika juktehen de dosifi doroi šošohon be yargiyalame tanggū jalan i amala tanggū jalan i han be jergileci, ne i jalan ci cargingge be gemu wesihun gurun obuha be dahame, boo oho, susu oho targacun be šumilame gūnime, tar seme tuksiteme cira aljarakūngge bio, te erei dorgide geren han sabe aname dosimbufi julgei wen geren irgen de akūnaha, dasan suduri bithede tutabuhangge be kimcici ,fing fing seme fir fir seme erhuweku deretu de dobohakūngge akū, jalan encu bicibe, emu tanggin de wecere be ujuleme ofi, tuttu jalan forgon i emdubei halara de, dorgideri durun tuwabure babe bahaci ombi, geli jalan forgon nurhūme halacibe, enduri nikebun goidame halarakū de, enteheme erdemu be tuwara gūnin ele tar seme yendembi kai, ere juktehen be hūwaliyasun tob i sahahūn ihan aniya dasatame weilebuhe ci, te de isibume bodoci, gūsin aniya ohobi, tuttu abkai wehiyehe sahaliyan morin, dorgi namun i menggun be acinggiyafi icemleme weileme deribuhe, dade mudurikū fisa ci aname gemu niowanggiyan bocongge be baitalambihe, te cohome cin i deyen be suwayan wase be halame weilebufi, eldengge gincihiyan be iletulebuhebi, weilen i hafasa, weilen šanggaha babe wesimbure jakade, niowanggiyan bonio aniya niyengniyeri dubei biyai sain inenggi nenehe doro be gingguleme dahame ice weilehe juktehen de beye dorolome genefi, emgeri baita be fisembume ikiri aliongga irgebun irgebufi, terei amba jorin be getukeleme ejebuhe bihe, jakan baita de afaha hafasa ejebun arafi, eldengge wehe de folobure be baime wesimbuhe turgunde, geli tuttu narhūšame tucibuhebi.

abkai wehiyehe orin uyuci aniya niowanggiyan bonio niyengniyeri dubei biyai sain inenggi han i banjibuha arahangge.

汉文碑文见于《钦定日下旧闻考》[5]51:818和《清高宗实录》[3]706:883。此碑文与《清高宗实录》完全一致，与《钦定日下旧闻考》一处区别，即碑文“疏家以谓世祧者迭迁”作“疏家以为世祧者迭迁”。“以谓”“以为”同音异形，可以通用。满文译文jalan bodome guribuci acarangge be siran siran i guribumbi, erdemu wesihun ningge be halarakū sehebi中的sehebi一词对应汉语“以谓”或“以为”。

比较满汉碑文，内容无出入。碑文刻于乾隆二十九年(1764年)，与雍正碑最大区别是新清语的使用。乾隆十二年(1747年)，因满文官署名多音译自汉语，清高宗下令内阁重拟新词，后来对象扩大至名物、器用等领域。此外，清高宗注意纠正意译词汇的错误，规范对音汉字，解决分开拼写汉语声调问题。[10]新清语在满文发展中具有重要意义，与之前词汇区别显著，文法严整。这一点亦在历代帝王庙的碑文中有集中体现。如，历代帝王庙译名，从雍正时期的jalan jalan i han sei miyoo改为jalan jalan i han sai juktehen；miyoo改为juktehen；ging hecen改为gemungge hecen；bei wehe改为eldengge wehei bithe；ši šu bithe改为irgebun i nomun和dasan i nomun。另外，清初翻译汉文典籍名称时常用音译，而乾隆朝开始多采用意。如，碑文中的“周礼”译为jeo gurun i dorolon i bithe，“春秋繁露”译为šajingga nomun i narhūngga suhen。

满文碑文若干翻译颇有特色。如“家法”翻译为nenehe doro“过去法则”，与汉语语义一致，但无穿凿硬译之弊。“三皇、五帝、九皇、六十四氏”翻译为ilan han sunja hūwangdi uyun ejen ninju duin ejete，其中“三皇”的“皇”译为han，“五帝”的“帝”译为hūwangdi，“九皇”的“皇”译为ejen，“六十四氏”的“氏”译为ejete。汉文原文“皇”、“帝”、“氏”，满文选用4个不同词语，以避免重复使用词语。

顺、康、雍三帝对帝王庙的祭祀对象进行多次调整，且有每年祭祀之典。帝王庙为中祀，皇帝无亲谒行礼的义务，故通常遣官致祭。相反，清高宗即位后仅增建文帝一人，但截至立碑之年，已经三次亲谒。乾隆二十九年(1764年)，帝王庙重修完毕，清高宗行礼，特意撰写碑文。

与雍正碑相比，该碑文的汉文行文典雅、用词古奥，具有典型的乾隆朝特色。解释为何增加祭祀对象，与前通碑文不同，所用主题为“观德”(满文为erdemu be tuwambi)。碑文首先援引《尚书》《周礼》等经典，阐述祭祀前古帝王的意义在于敬礼往圣、观德遗意。之后，回顾帝王庙历史。帝王庙之制，始于唐，但直到明朝皆仅供奉开国君主。康雍两帝放宽入祀标准，“丕缵先型，详定位次”，重新确定帝王庙的祭祀对象，典制终于完备。不过，“我皇祖圣祖仁皇帝康熙六十一年勅谕礼官增祀”一句有误，应为康熙六十年(1721年)。碑文最后阐发清高宗的个人感慨，认为帝王庙的意义在于“观法之所存，即知戒之所”，“观德”的目的在于牢记前代王朝衰亡的教训，“得其示戒于无形”。

四、乾隆五十年《祭历代帝王庙礼成记碑》

《祭历代帝王庙礼成记碑》，位于景德崇圣殿正东，首题“御制祭历代帝王庙礼成恭记”(满文为jalan jalan han sai juktehen be wecere dorolon šanggafi gingguleme ejehengge)，通高7.5米。该碑造型独特，碑额为盘龙，头部低垂。碑阳刻满汉文《祭历代帝王庙礼成记碑》，阴素。

碑文左满右汉。汉文正文25行，1 401字。全文如下：

御制祭历代帝王庙礼成恭记

予小子既敬遵皇祖圣训，增祀历代帝王，以今年二月春祭之吉，奉神主入庙。礼以克成，祭不欲数。于是退而恭记曰：皇祖之圣，允符我皇考所尊称大成，有类先师孔子而无以复加也。即此增入之旨，实出大公至明，乃称历代之名议，而非有意于其间也。夫历代者，自开辟以来君王者之通称，非如配享先师孔子，有所旌别彰瘅于其间也。夫有所旌别彰瘅于其间，则必有所进退，而是非好恶纷然起矣。入者主之，出者奴之，将无所底止，且以旌别彰瘅言之，汤、武即有惭德，则历代开创之君汤武且不若。审如是，三皇五帝之外，其宜入庙者有几？是非祭历代帝王之义也。故我皇祖谓非无道亡国，被弑之君皆宜入庙者，义在此。但引而未发，予小子敢不敬申其义乎？盖自洪武建庙南京以来，北京祖之，所祀者寥寥(明洪武六年始建历代帝王庙于南京，从祀者三皇、五帝、夏禹王、商汤王、周文王、武王、汉高祖、光武帝、隋高祖、唐高祖、太宗、宋太祖、元世祖十九帝。已而罢周文王、隋高祖、唐高祖之祀。嘉靖九年，罢南京庙祀，建历代帝王庙于北京。二十四年，又罢元世祖之祀)。及我世祖定鼎燕京，幼龄即位，百度毕举。尔时议礼之臣于议历代帝王庙位次，亦颇有所出入(我世祖定鼎燕京，因明代祀典。顺治二年，增祀辽太祖、金太祖、金世宗、元太祖、明太祖凡五帝)，而我皇祖之谕，亦因近大事之际，在康熙六十一年十一月，诸臣未能仰遵圣意，其出入亦颇不伦(《会典》载康熙六十一年皇祖谕旨：凡帝王在位除无道被弑、亡国之主外尽宜入庙崇祀。尔时廷臣不能仰体圣意，详细讨论，且疏奏在十一月大事前数日，所议增祀夏商以来帝王一百四十三位，并汉之桓、灵皆入之，实不伦矣)。予小子于昨岁阅《大清通礼》，始悉其事。因命大学士九卿更议增祀，而以仲春躬祀，入所增神主于庙(昨岁因阅《大清通礼》，见崇祀历代帝王位次有不惬于怀者，如汉之阑入桓灵，而于前后五代全未议及。因敕大学士九卿等更议，增祀晋元帝以来二十五帝，而于桓灵则撤出之，以昭公论。今岁仲春入神主于庙，躬礼致祭。详见《礼成述事诗并序》)。予尝论之，洪武之去辽、金而祀元世祖，犹有一统帝系之公。至嘉靖之去元世祖，则是狃于中外之见，而置一统帝系于不问矣。若顺治初之入辽金而去前五代，则尔时议礼诸臣，亦未免有左袒之意。孰若我皇祖之大公至明，昭示千古，为一定不易之善举哉。夫天下者，天下人之天下也，非南北中外所得私。舜东夷，文王西夷，岂可以东西别之乎？正统必有所系，故予于《通鉴辑览》之书，大书特书，一遵《春秋》，不敢有所轩轾于其间(予于《历代通鉴辑览》一书，自隆古至本朝四千五百余年，于南北朝及宋、元、辽、金正统偏安、天命人心，系属存亡之际，大书特书，必公必平。如南宋自德佑以前尚有疆域可凭，至临安既破，帝显见俘，宋统始绝。故自丙子三月以前为宋帝显德佑二年，三月以后为元世祖至元十三年。至于元顺帝北徙沙漠，委弃中原，则自至正二十八年八月以后正统乃归之明，为洪武元年。至我朝世祖定鼎京师，在甲申五月。维时明福王尚监国南京，故《通鉴辑览》仍书“明”以别之。直至乙酉五月，大清兵下江南，福王就执，始书明亡。折衷义例，惟严惟谨，一尊《春秋》之法，无所容心曲徇于其间也)，以为一时之议虽权，万古之论不可欺也。然则历代帝王之祀，果即非如配享先师孔子，漠无旌别彰瘅于其间乎？曰不然也。历代帝王胥祀于景德之殿，其有德无德、若南若北、曰中曰外，是一家，非一家，章章如昭昭如，孰可以为法，孰可以为戒，万世之后，入庙而祀者，孰不憬然而思，惕然而惧耶？是即不明示旌别彰瘅，而已寓旌别彰瘅于无穷矣。其有不憬然思，惕然惧者，则是无道之伦，必不能入此庙矣。呜呼。可不惧哉，可不惧哉。虽然，予更有后言焉。盖宜入庙与不宜入，诚昭然应知惧，而我大清国子子孙孙，祈天永命，所以绵万祀无疆之庥者，更当以不入斯庙为棘。安不忘危、治不忘乱，用慎苞桑之固。思及此，有不忍言而又有不忍不言者。世世子孙，其尚凛难谌之戒乎？(5)中国国家图书馆藏《祭历代帝王庙礼成记》，拓片编号：北京413。

满文30行(小字夹注2行以1行计)，1 545字。全文如下：

jalan jalan han sai juktehen be wecere dorolon šanggafi gingguleme ejehengge

mini ajige beye han mafa i enduringge tacihiyan be gingguleme songkolome, jalan jalan i han sabe nonggime jukteme, ere aniya juwe biyai niyengniyeri forgon i wecere sain inenggi enduri nikebun juktehen de dosimbure dorolon šanggaha,dalhidame wecere be baibuhakū,tereci bederefi gingguleme ejeme arahangge, han mafa i enduringge yargiyan i han ama i wesihuleme tukiyehe amba šanggan, uthai nenehe sefu kungfudz i adali, jai delengge akū sehengge de acanahabi, uthai ere nonggime dosimbure jalin wasimbuha hese, yargiyan i amba tondo ten i genggiyen, jalan jalan i gebu leolen de acanafi, umai terei sidende toktoho gūnin baktambuhakū, jalan jalan serengge fukjin neihe fon ci ebsi ejen han oho niyalma be uheri jorime gisurehengge, nenehe sefu kungfudz de adabume wecere de terei dorgide temgetulere ilgara iletulere isebure ba bici urunakū ibebure bederebure ba bisire be dahame, urušere wakašara saišara ubiyarengge tereci tar seme deribumbikai,dosimbuhangge be wesihun obume, tucibuhengge be fusihūn obume, wajima šanggan akū ombikai, tere anggala aika temgetulere ilgara iletulere isebure be jafafi gisureci, tang han, u wang han hono erdemu de yertecun bisire bade, terei amala jalan jalan i fukjin neihe ejete, tang han, u wang han de isirakū be ai hendure, tuttu oci ilan han sunja hūwangdi ci tulgiyen, juktehen de dosimbuci acarangge, giyanakū udu bini, ere jalan jalan i han sa de wecere jurgan waka kai, tuttu han mafa i hese, doro akū gurun gukubuhe,beye belebuhe de isibuha ejen waka oci gemu juktehen de dosimbuci acambi sehengge, jurgan ede bi, damu acabuha gojime tucibuhekū, mini ajige beye ai gelhun akū ere gūnin be gingguleme getukeleme tuciburakūci ombini, ainci ming gurun i hūng u aniyai forgon de, julergi gemun hecen de juktehen ilibuha ci ebsi, amargi gemun hecen i songkolome juktehe bicibe, juktehen de dosimbuhangge umesi tongga bihe(ming gurun i hūng u han i ningguci aniya tuktan jalan jalan i han sai juktehen be julergi gemun hecen de ilibufi, julgei ilan han sunja hūwangdi, hiya gurun ioi han, šang gurun i tang han, jeo gurun i wen wang han, u wang han, han gurun i g’aodzu han, guwang u han, sui gurun i g’aodzu han, tang gurun i g’aodzu han, taidzung han, sung gurun i taidzu han, yuwan gurun i šidzu han i jergi juwan uyun han be wesihuleme juktehebihe, goihakū jeo gurun i wen wang han, sui gurun i g’aodzu han, tang gurun i g’aodzu han i juktehen be nakabuha, giya jing han i uyuci aniya julergi gemun hecen i juktehen i juktere be nakabufi, amargi gemun hecen de jalan jalan han sai juktehen be ilibume, orin duici aniya, geli yuwan gurun i šidzu han i juktehen be nakabuha),amala musei daicing gurun šidzu han gemun hecen de fukjin doro neifi, se aisihan i fonde soorin de tefi, eiten baita be yooni dasabure de, tere fon dorolon be gisurere abmasa jalan jalan i han sai juktehen i faidan ilhi be gisurere de, ak seme acanahakūngge inu akū obume muterakū bihe(musei šidzu han gemun hecen de fukjin doro neifi, ming gurun i werece kooli be songkolome, ijishūn dasan i jai aniya liyoo gurun i taidzu han, aisin gurun i taidzu han, šidzung han, yuwan gurun i taidzu han, ming gurun i taidzu han, uheri sunja han be nonggime juktehebi),han mafa i hese oci inu, elhe taifin i ninju emuci aniya omšon biyade amba baita tucinjire hamika erin de wesimbuhangge ofi, geren ambasa enduringge gūnin de gingguleme acabume mutehekū de inu acanahakūngge bi(uheri kooli bithe de ejehe bade, elhe taifin ninju emuci aniya han mafa i hese wasimbuhangge, yaya soorin tehe hūwangdi han sa doro akū belebuhe gukuhe de isibuha ejen ci tulgiyen, yooni juktehen de dosimbufi wesihuleme juktekini sehe, tere fonde geren ambasa enduringge gūnin de gingguleme acabume, narhūšame leoleme mutehekū bime, geli omšon biyai amba baita tucinjire udu inenggi onggolo dosimbuhangge ofi, gisurefi nonggime juktere hiya gurun, šang gurun ci ebsi emu tanggū dehi ilan han, jai han gurun i hūwan di han, ling di han be gemu dosimbuhangge, yargiyan i acanahakūbi), mini ajige beye,duleke aniya daicing gurun i uheri dorolon i bithe be tuwahade, teni ere baita be ulhihe, ede aliha bithei da uyun saitu sade, afabufi nonggime juktere jalin dasame gisurebuhe, ere aniya niyengniyeri dulimbai biyade nonggiha ele enduri nikebun be juktehen de dosimbufi, mini beye dorolome wecehe(duleke aniya daicing gurun i uheri dorolon i bithe be tuwahade, jalan jalan i han sabe wesihuleme juktere faidan ilhi be sabufi gūnin de kek serakū babi, te bici han gurun i gurun be gukubuhe hūwan di han, ling di han be suwaliyame bime nenehe amaga sunja jalan be fuhali dabufi gisurehekū turgunde, aliha bithei da uyun saitu sade afabufi, jin gurun i yuwan di han ci ebsi, orin sunja han be nonggime wecere babe dasame gisurebufi, hūwan di han, ling di han be tatame tucimbufi, tondo leolen be iletulebuhe, ere aniya niyengniyeri dulimbai biyade enduri nikebun be juktehen de dosimbufi, beye dorolome wecere dorolon šanggafi baita be fisembure irgebun jai šutucin de narhūšame tucibuhebi),mini kemuni leolehengge, hūng u han, liyoo gurun i han, aisin gurun i han be tucibufi yuwan gurun i šidzu han be wecehengge, emu i uherilehe han i siren i doro be iletulehe babi, giya jing han, yuwan gurun i šidzu han be tucibuhe be tuwaci, dorgi tulergi sere gūnin be memerme emu i uherilehe han i siren be gemu waliyafi gisurerakū de isinaha,ijishūn dasan i tuktan aniya forgon de, liyoo gurun i han, aisin gurun i han be dosimbuha gojime, julergi sunja jalan i han be tucibuhengge, tere fon i dorolon be gisurere ambasa, inu urhufi haršara gūnin akū seci ojorakū, adarame mini han mafa amba i tondo ten i genggiyen ,minggan jalan de isitala eldembume adabuha tutabufi, enteheme tuwakiyame halaci ojorakū sain baita de isimbini, abkai fejergi serengge abkai fejergi niyalmai abkai fejergi kai, umai julergi amargi dorgi tulergi seme faksalaci ojorongge waka, šūn han, dergi aiman i niyalma, wen wang han, wargi aiman i niyalma kai, erebe inu dergi wargi seme ilgaci ombio, jingkini šošohon urunakū siraburengge, bi tonggime araha hafu buleku bithede bilame ararade, gemu kungfudz i nomun be songkolome, terei sidende umai gelhun akū ujen wasihūn obume gamaha ba akū( bi jalan jalan i tonggime araha hafu buleku emu bithede, wesihun julgeci musei gurun de isitala duin minggan sunja tanggū funcere aniyai sidende bisire julergi amargi gurun jai sung gurun, yuwan gurun, liyoo gurun , aisin gurun, jingkini šošohon sirara emu ergide toktoro abkai hesebun uthai mujilen gukuhe taifin de obubuha ele bade bilame arara de, urunakū tondo urunakū necin obumbi, te bici julergi sung gurun i de io aniya ci ebsi, hono tuwakiyafi ojoro jase jecen bihe, lin an hecen efulebufi, di hiyan han oljilabuha manggi, sung gurun i šošohon teni tuttu oci lakcaha, tuttu fulgiyan singgeri aniya ilan biyai onggolo, sung gurun i di hiyan han i de io i jai aniya obuha, ilan biyai amala yuwan gurun i šidzu han i jy jeng juwan ilaci aniya obuha, yuwan gurun i šūn di han de isibufi, jase i dorgide kurelefi dulimbai gurun be waliyame ukaha, jy jeng ni orin jakūci aniya jakūn biyai amala jingkini šošohon ming gurun de ofi, hūng u han i sucungga aniya obuhabi, musei gurun šidzu han niowanggiyan bonio aniya sunja biya gemun heecn de soorin de tehe fonde, ming gurun i fu wang kemuni julergi gemun hecen de gurun be tuwašahabi, tuttu tonggime araha hafu buleku bithede an i ming gurun seme arafi ilgabuhabi, niohon coko aniya sunja biyade daicing gurun i cooha giyangna de fu wang be jafaha manggi, teni ming gurun be gukuhe seme arahabi, jurgan kooli de acabume dulimba be lashalarangge umesi cira umesi ginggun, gemu šajingga nomun i kooli be songkolome, terei sidende umai gūnin bifi murime gamara ba akū), ere cohome emu erin i leolen udu tooselame gamaci ocibe, tumen jalan i tondo be eitereci ojorakū ofi kai, jalan jalan i han sai juktehen,jalan nenehe sefu kungfudz de adabume wecere adali, terei sidende heni temgetulere ilgara iletulere isebure ba akū mujangga semeo, hendume tuttu waka, jalan jalan i han sa be gemu erdemu be hargašara deyen de wecembi, erdemu bisire erdemu akūngge julergingge amargingge dorgingge tulergingge emu boo ojoro, emu boo waka ojorongge, umesi gehun umesi iletu, we be durun obuci ojoro, we be targacun obuci ojorongge, tumen jalan i amala juktehen de dosifi dorolorode, adarame sesulame gūnirakū, tar seme gelerakūci ombini, ere udu temgetulere ilgara iletulere be iletu tuwabuhakū bicibe, temgetulere ilgara iletulere iseburengge cibtui mohon akū enteheme tutabuhabikai, tetele sesulame gūnirakū, tar seme gelerakū oci, uthai doro akū niyalma, ainaha seme ere juktehen de dosime muterakū kai, ai gelerakūci ombi, gelerakūci ombio, tuttu seme bi sirame geli gisurere babi, ainci juktehen de dosimbuci acara acarakūngge, yargiyan i gelere be iletulehen i seci acambime, umesi amba, daicing gurun i juse omosi jalan halame abkai enteheme hese be baime, tumen jalan otolo oho akū hūturi be alirengge, ere juktehen de dosimbuhakū be ele oyonggo obume, damu elhe de tuksicuke be onggorakū, taifin de facuhūn be onggorakū, ten i wesihun dabkūri taifin de isibure be kiceci acambi, ubabe gūninahadari, gisurere de jenderakū ba bimbime, gei gisurerakū oci jenderakū babi, jalan jalan i juse omosi karmame tuwaiyara mangga babe gingguleme olhošoci acambikai.

abkai wehiyehe susaici aniya niohon meihe niyengniyeri dulimbai biyai orin deri han i arahangge.

该碑立于乾隆五十年(1785年)，故乾隆三十八年(1773年)成书的《钦定日下旧闻考》未收录，见于嘉庆朝《清高宗实录》，[3]1225:423但《清高宗实录》全部删除碑文的小字夹注。虽然夹注部分没有特别的史料价值，但欲一睹全貌，只能依据碑刻。正文部分有一处不同，碑文“一时之议虽权，万古之论不可欺也”改为“一时之义虽权，万古之论不可欺也”,满文为ere cohome emu erin i leolen, udu tooselame gamaci ocibe tumen jalan i tondo be eitereci ojorakū ofi kai，其中leolen为“议论”而非“义”，此处《清高宗实录》抄录有误。

此碑文可视为对乾隆二十九年(1764年)碑文的进一步阐发。虽然在之前碑文中赞扬前代改革，但清高宗对帝王庙祭祀对象进行调整，仍需要阐明调整的原因和意义。

清高宗首先赞美清圣祖“类先师孔子，而无以复加”，其大量增加古代君臣祭祀的做法出于“大公至明”。其次提出，即便商汤、周武等古代圣王尚且都有“惭德”，以“旌别彰瘅”为目的，历代君主均无资格享受祭祀，所谓帝王庙就无存在价值，增加帝王庙奉祀对象方符合“祭历代帝王之义”。此后，话锋一转，提出之前改革的未尽之处。清高宗在乾隆四十九年(1784年)七月初二日的上谕中提出，荒淫亡国的明神宗、熹宗早已撤祀，但独留汉桓、灵二帝；偏安之主不入庙，但辽、金皇帝神位列于正殿，缺“东西晋、元魏、前后五代”，皆不协千秋公论。当然，以上错误都被归咎于前代的议礼大臣。[11]196不久，清高宗准廷臣之请，增加唐、金两朝横死但无失德之咎的皇帝。[11]229乾隆五十年(1785年)二月二十三日，正式撤汉桓、灵二帝，增加晋元帝、北魏道武帝、唐宪宗、金哀宗等23帝神位。[11]492清廷打破前朝惯例，先后两次增祀160余位皇帝，后人难免有漫无标准之讥，清高宗因此特意强调，帝王庙的意义不完全在于惩恶扬善，打破地域和“华夷”界限，将所有无严重失德的君主平等对待，才符合“历代”的标准。当然，庙中还祭祀一些德行有亏的君主，是为了让后代皇帝引以为戒，能“憬然思，惕然惧”。最后，清高宗谆谆告诫后世子孙，要保大清万年无疆之庥，必须“安不忘危、治不忘乱”，以古代王朝兴衰为鉴。

五、结语

清朝集历代礼制大成，但多有更张改革，《清史稿》所谓“其祀典之可稽者，初循明旧，稍稍褒益之”[12]682。以帝王庙为例，前代祭祀开基创业之君，兼具表彰明君之意；明中期以后撤去元代君主，否定少数民族王朝的正统地位。清帝则以后世书生没有评价前代帝王资格为由，试图独占对历史的评价、解释权，并利用“后之君天下者继其统绪，即当崇其祀典”和“观德”两套说辞，将中国历史上大多数皇帝纳入祭祀；又将北魏、辽、金、元等王朝列入正统，而不考虑其是否为偏安、少数民族政权。从今人角度看，打破南北、汉族与少数民族政权的区别，一并纳入正统，无疑具有进步意义。

清朝君主损益前代礼仪远不止帝王庙一例。增益旧制者，如，《礼记》有军功奏凯祭告太学之制，但前代王朝多不举行，清朝不但恢复此礼，且在大成殿前立碑炫耀。减损旧制者，如，君主在临雍释奠时应敬礼三老五更，但清高宗在国子监立碑，镌刻《三老五更说碑》《张廷玉三老五更议》《题张廷玉三老五更议》三篇文章，力陈此项礼仪为汉代儒生附会，明令革除。一方面继承传统礼制，一方面按照自己的需求和理解加以改革，清代君主实际上扮演着汉文化诠释者的角色。

从碑刻的角度看，历代帝王庙的满文御制碑很有代表性，展现了满文从清初到清中期的变化。一方面，早期满文碑刻语言平实自然，接近口语，但从乾隆时期开始，已出现书面化的倾向；另一方面，乾隆十二年(1747年)开始陆续颁布新清语，很多旧词汇被取代。虽然有些旧词表意不明，确有改正的必要，但很多汉语借词、满汉混合词在明代甚至金代女真语中已经出现，这些具有悠久历史的词汇被废除，无疑是一种损失。部分新词虽然表意清晰，但累赘繁琐，是否对满语的发展产生负面影响，尚需进一步探讨。

北京地区很多满汉文御制碑的汉文版会被收入“实录”、御制文集、官修方志，但文字与碑文相比常有细微差别。当汉文两歧时，可利用满文版校正。如《历代帝王庙碑》汉文碑文的“我皇考圣祖仁皇帝大公之道”一句原本可通，但与《钦定日下旧闻考》收录有别，经比照满文版可知有漏字。其他碑刻也有类似情况，可见御制碑的满文文本自有特殊价值。